Κριτική Επισκόπηση
του Ελληνικού Εκπαιδευτικού Συστήματος
από τον ΟΟΣΑ

2. Με αυτό το προκαταρκτικό κείμενο συμπερασμάτων, θέτουμε προς συζήτηση θέματα που είναι ήδη γνωστά σε όσους ενδιαφέρονται για την παιδεία στην Ελλάδα. Κρίνουμε όμως αναγκαίο και λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία άλλων παρόμοιων χωρών να δώσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα των προβλημάτων και μερικές πιθανές λύσεις σαν αφορμή για περαιτέρω συζήτηση.

3. Πρώτα απ' όλα, λαμβάνουμε υπόψη μας τα προβλήματα που αγγίζουν το συνολικό σύστημα και συνεχίζουμε μετά εξετάζοντας συγκεκριμένα σημεία σχετικά με τα διάφορα στάδιά του. Σε όλες τις περιπτώσεις, γίνεται φανερό ότι τα γενικά προβλήματα επηρεάζουν τα συγκεκριμένα προβλήματα.

Συναντήσαμε ελάχιστους που επικροτούν αυτό το σύστημα.Υψηλά αποτελέσματα συχνά επιτυγχάνονται όχι λόγω του συστήματος, αλλά παρά την ύπαρξή του. Κατά τις επισκέψεις μας στα ιδρύματα συναντήσαμε άτομα που εξέφρασαν δυσαρέσκεια ακόμα και αγανάκτηση με τη διοίκηση και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης. Αυτά τα συναισθήματα θα μπορούσαν να μετατραπούν μέσω ενός συναινετικού προγράμματος για ριζική αλλαγή από τη τυραννία του παρελθόντος όσον αφορά νομικές, διοικητικές και δομικές εκπαιδευτικές ακαμψίες. Είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει αρκετή πολιτική και επαγγελματική συναίνεση υπέρ της αλλαγής που θα ήταν σε θέση να παρέχει τη δυνατότητα μιας ρητής και προμελετημένης μεταρρύθμισης.

5. Πιστεύουμε ότι η Ελλάδα πρέπει αποτελεσματικά να προετοιμαστεί ως προς την εκμετάλλευση των τεράστιων ικανοτήτων του λαού της μέσω της βελτιώσεως του εκπαιδευτικού της συστήματος. Επιβάλλεται να απαντήσει στα εξής ερωτήματα: Πώς θα ήμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε και να προετοιμάσουμε τη νεολαία που θα οδηγήσει την Ελλάδα στο μελλοντικό της ρόλο σε μια ενωμένη Ευρώπη ; Με ποιον τρόπο το εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να μας διαβεβαιώσει ότι έχουμε τις δεξιότητες για την εξασφάλιση αφ'ενός ενός ανταγωνιστικού και ποιοτικού προϊόντος από την αγροτική ενασχόληση και την προώθησή του στην αγορά, αλλά και για την αντιμετώπιση των αναγκών μιας ταχέως αναπτυσσόμενης οικονομίας υπηρεσιών; Πώς μπορεί η ελληνική εκπαίδευση να διασφαλίσει ότι οι ΄Ελληνες έχουν πλήρη συνείδηση και αφοσίωση στην πολιτιστική τους κληρονομιά ώστε να την προστατεύσουν και να αποφευχθεί η αλλοίωσή της και η ασύδοτη εμπορική ανάπτυξη; Πώς μπορούν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να διασφαλίσουν ότι η Ελλάδα αξιοποιεί όλα τα επιτεύγματα στο χώρο της πληροφορικής;

6. Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους προβληματισμούς, έχουμε επισημάνει τα ακόλουθα σημεία που χρειάζονται μελέτη και αφορούν ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα:

• Πόροι
• Υφιστάμενες κοινωνικές και ηθικές παραδοχές
• Ποιοτική αναβάθμιση
• Ο τρόπος χάραξης πολιτικής
• Αποκέντρωση
• Αξιολόγηση

Πόροι

8. Η ανεπάρκεια των δημοσίων κονδυλίων που προβλέπονται είναι φανερή από τα εξής: αφ' ενός ένας μεγάλος αριθμός μαθητών φοιτά στα σχολεία εκ περιτροπής (βάρδιες), τα σχολεία έχουν ανεπαρκή συντήρηση, εποπτικά μέσα και εξοπλισμό, και, αφ' ετέρου, το πιο σημαντικό και επικίνδυνο για την αξιοπιστία του συστήματος και αυτών που εργάζονται σ' αυτό, η πλειοψηφία των γονέων θεωρεί αναγκαίο να πληρώνει μεγάλα χρηματικά ποσά για πρόσθετη εκπαίδευση σε ιδιωτικά φροντιστήρια. Είναι ανεπαρκείς οι πόροι για την εξασφάλιση επαρκών χώρων διδασκαλίας. Οι συνθήκες εργασίας των δασκάλων/καθηγητών είναι πολύ κακές και υπάρχει πλήρης ανεπάρκεια στη μετεκπαίδευση των δασκάλων/καθηγητών από την υπηρεσία τους. Επιπροσθέτως, πολλοί φοιτητές ξοδεύουν ελληνικά χρήματα για να παρακολουθήσουν πανεπιστημιακά μαθήματα στο εξωτερικό και εάν τα έξοδα, που γίνονται για την ιδιωτική εκπαίδευση, τα φροντιστήρια, και τις σπουδές στο εξωτερικό προστεθούν στις δημόσιες δαπάνες, τότε οι δαπάνες για την ελληνική εκπαίδευση θα μπορούσαν να καταχωρηθούν μεταξύ των υψηλοτέρων και όχι των χαμηλοτέρων στις χώρες του ΟΟΣΑ.

9. Είναι εύκολο γι' αυτούς που βρίσκονται εκτός του χώρου να πουν "ξοδέψετε περισσότερα" και εμείς αναγνωρίζουμε ότι οι προτάσεις μας κοστίζουν χρήματα. Αλλά την ίδια ώρα η Ελλάδα έχει εντυπωσιακά μη οικονομικά κεφάλαια. Υπάρχουν μεγάλοι πόροι αποθεμάτων οικογενειακής και κοινοτικής συμμετοχής, δημιουργικότητας και πρωτοβουλίας που δεν έχουν αξιοποιηθεί. Πολλές από τις πιο σημαντικές αλλαγές απαιτούν αλλαγή στη νοοτροπία και στον τρόπο χειρισμού παρά επιπλέον ποσά.

10. Αν και υπάρχει μια ισχυρή παράδοση υπέρ των δημοσίων υπηρεσιών για όλους, φαίνεται αναγκαίο να βρούμε τρόπους με τους οποίους η εκπαίδευση μπορεί να προσελκύσει περισσότερους πόρους. ΄Οσον αφορά την τριτοβάθμια εκπαίδευση, κάποια οικογενειακή συνεισφορά σε δίδακτρα και άλλες δαπάνες δεν αποκλείεται από τους εμπειρογνώμονες, αν και κατανοούμε ότι αυτό θα μπορούσε να συναντήσει σθεναρή αντίσταση. Μια δυνατότητα θα μπορούσε να είναι η εξασφάλιση περισσότερων θέσεων στα πανεπιστήμια με το να επιτρέπουν στις τοπικές αρχές την ανεύρεση των επιπρόσθετων χρημάτων που χρειάζονται. Η προοπτική των πρόσθετων κατά τόπους φόρων ίσως είναι προτιμητέα από τα μεγάλα βάρη που επιβαρύνουν τους γονείς, των οποίων τα παιδιά φοιτούν στο εξωτερικό και σε κάποιες περιπτώσεις, σε χαμηλής ποιότητας πανεπιστήμια. Τα πανεπιστήμια θα μπορούσαν αποτελεσματικά να ζητήσουν χρηματοδότηση από τους ευκατάστατους ΄Ελληνες του εξωτερικού και ιδιαίτερα για τη στήριξη εδρών ταλαντούχων καθηγητών. Θα μπορούσαν να εξετάσουν την έκταση στην οποία οι αναγνωρισμένες δραστηριότητες πανεπιστημίων θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν για να προσελκύσουν περισσότερα χρηματικά ποσά. Στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, σχολικές επιτροπές ήδη συγκεντρώνουν χρήματα για την κάλυψη κτιριακών αναγκών και συντήρησης. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι απαραίτητο να παραμείνουν πιστά στις αρχές τους, αλλά και η υιοθέτηση ενός επιχειρηματικού πνεύματος θα μπορούσε να ενισχύσει παρά να συρρικνώσει την ποιότητα που ήδη παρέχεται.

Βασικές κοινωνικές και ηθικές παραδοχές

12. Αυτός ο "εθνικός" ρόλος της παιδείας, συμβαδίζει με την ισχυρή πίστη στην εκπαίδευση ως κυρίαρχη οδό για κοινωνική πρόοδο και ατομική ανάπτυξη και με την εξίσου μακρά ελληνική παράδοση του κράτους ως εγγυητή των ίσων ευκαιριών. Η αρχή για την ισότητα αναφέρεται ως δικαιολογία για τον συγκεντρωτισμό και την αναγκαιότητα ύπαρξης μιας νομικής βάσης για δράση. ΄Ομως, αυτές οι μορφές ισότητας είναι τώρα απαρχαιωμένες. Προϋποθέτουν ότι η ισότητα απαιτεί από όλους μια ταλαιπωρία διαδικασιών και κανονισμών που διασφαλίζουν τη συμμόρφωση σε προϋπάρχοντες τύπους. Οι πιο σωστές μορφές δημοκρατίας και ισότητας δίνουν την ευκαιρία στο άτομο για ατομική πρόοδο στα πλαίσια μιας πολιτικής γενικευμένων τύπων, δια μέσου διαδικασιών που έχουν προσαρμοστεί στις ανάγκες ατόμων και κοινοτήτων την κατάλληλη ώρα και στον κατάλληλο τόπο. Αυτή είναι πράγματι η ισότητα μέσω της έκφρασης και της συμμετοχής.

13. Ο συγκεντρωτισμός και ο νομικισμός τυγχάνουν επίσης δικαιολογιών διότι μειώνουν τους κινδύνους που σχετίζονται με τα συστήματα εξάρτησης και πελατειακών σχέσεων. Βέβαια, τέτοιου είδους προβλήματα αντιμετωπίζονται καλύτερα όχι με τη χρήση αυστηρών διαδικασιών αλλά με διαφανείς μεθόδους απολογισμού από διεκπεραιωμένο έλεγχο, με τη χρήση διαφόρων τύπων αξιολόγησης και με το μοίρασμα αρμοδιοτήτων δια μέσου μιας αποτελεσματικής αποκέντρωσης. Πράγματι, παρατηρούμε μια ανησυχητική έλλειψη εμπιστοσύνης σε πολλά επίπεδα του συστήματος. Ετσι, πχ, οι μαθητές/σπουδαστές ισχυρίζονται ότι με μια πιο αυστηρή και τακτική αξιολόγηση θα καθυποταχθούν στην πολιτική προκατάληψη των δασκάλων/καθηγητών τους. Οι δάσκαλοι/καθηγητές ισχυρίζονται ότι η εξάλειψη της επετηρίδας, που βασίζεται στην αρχαιότητα της εγγραφής, θα θέσει το διορισμό των καθηγητών στο έλεος του πελατειακού συστήματος. Οι πεποιθήσεις αυτές δημιουργούν σοβαρά εμπόδια ως προς την εξέλιξη του συστήματος σε αρκετά σημεία-κλειδιά. Θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν χρησιμοποιώντας μεθόδους παρόμοιες με αυτές που έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί και από άλλα κράτη: όπως "ombudsmen" που δέχονται τα παράπονα πολιτών σχετικά με μια άδικη αξιολόγηση, πρακτική διορισμών από μια δημόσια επιτροπή (βλ. Κύπρος) ή χρησιμοποίηση εξωτερικών κριτών ή εξεταστών (βλ. Ενωμένο Βασίλειο).

14. Ο μηχανιστικός κοινωνικός ισοπεδωτισμός εμφανίζεται: στο δικαίωμα των μαθητών για δωρεάν βιβλία και τροφή, στη λίστα αρχαιότητας που αφορά την εργασία στο δημόσιο τομέα, χωρίς αξιοκρατία για την εξειδικευμένη εργασία (στο οποίο θέμα θα επιστρέψουμε αργότερα), και στο σχεδόν απεριόριστο δικαίωμα κάθε σπουδαστή για την απόκτηση πτυχίου εφόσον έχει εξασφαλισθεί η εισαγωγή του στο πανεπιστήμιο. Έτσι, η νεολαία είναι από πολύ νωρίς κοινωνικοποιημένη στο να θεωρεί το χώρο της εκπαίδευσης σαν "Χώρο συνταξιοδότησης", κάτι που εμποδίζει τους αποτελεσματικούς τρόπους διδασκαλίας, εκμάθησης και αξιολόγησης καθώς επίσης και τη δημιουργία πιο έντεχνων μορφών ιδιωτικής επιχείρησης.

15. ΄Ολες αυτές οι υπερισχύουσες παραδοχές έχουν, σε μεγάλο βαθμό, αρνητικές συνεκδοχές, οι οποίες πρέπει να αντικατασταθούν από μια επαγγελματική ηθική που θέτει ως προϋπόθεση ότι οι δάσκαλοι/καθηγητές θα χρησιμοποιούν την πείρα τους με αλτρουϊστική φροντίδα για τις ανάγκες των πελατών τους. Αυτή η κλασική άποψη του επαγγελματισμού δεν είναι σήμερα τίποτε άλλο παρά η επέκταση του νέου επαγγελματισμού που απαιτεί από τους επαγγελματίες να μην κρύβονται πίσω από την εσωτερική τους γνώση και επιδεξιότητες και να αναζητούν ενεργά τις εκφραζόμενες ανάγκες και τη γνώση των πελατών τους με τους οποίους έχουν μια επαφή ενεργητικής συνεργασίας. Αυτή η σχέση όχι μόνο αρμόζει στο καθήκον του εκπαιδευτικού, αλλά επίσης κάνει το επάγγελμα του δασκάλου/καθηγητή πράγματι ικανοποιητικό.

Ποιοτική Αναβάθμιση

• Την έμμονη ιδέα που συσχετίζεται με το να χρησιμοποιείται ένα και μόνο βιβλίο διδασκαλίας, κάτι που ενισχύεται με τον ίδιο έμμονο τρόπο και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Αυτό συνδέεται με τον "παπαγαλισμό" (εκμάθηση από μνήμης), που επιβάλλεται για τις εισαγωγικές εξετάσεις με στόχο ην είσοδο στο πανεπιστήμιο και επηρεάζει τον τρόπο διδασκαλίας στα σχολεία της Β/θμιας Εκπαίδευσης από πτυχιούχους καθηγητές που έχουν υποστεί τα ίδια δεινά της παράδοσης. Οι δάσκαλοι/καθηγητές όλων των επιπέδων είναι δυσαρεστημένοι για την έλλειψη ελευθερίας.
• Τις ολίγες ενδείξεις ζωντανής έκφρασης στο σχολικό χώρο. Στα σχολεία που επισκεφθήκαμε, δεν υπήρχαν εκθέματα της δουλειάς των μαθητών. Η πλειοψηφία των σχολείων, χωρίς καμία αμφισβήτηση, αποτελείται από πληκτικά κτίρια χωρίς κανένα ίχνος εκπαιδευτικού περιβάλλοντος.
• Τη χρησιμοποίηση ενός παράλληλου ιδιωτικού συστήματος εκπαίδευσης από όσους έχουν τη δυνατότητα. Για τις περισσότερες οικογένειες με ''παιδιά φροντιστηρίων'' , αυτό είναι αποθαρρυντικό για τα κρατικά σχολεία και αποτρέπει τους μαθητές να φοιτήσουν με αφοσίωση μέσα σ' αυτά. ΄Ομως αυτό το φαινόμενο είναι από μόνο του το σύμπτωμα μιάς κατάστασης απόρριψης της ποιότητας που τους παρέχεται.

Ο τρόπος με τον οποίο χαράζεται η πολιτική.

19. Σε γενικές γραμμές, πιστεύουμε ότι οι υπάρχουσες ρυθμίσεις δεν επιτρέπουν στο Υπουργείο να ενεργεί και να αποφασίζει ορθολογικά. Χρειάζεται βέβαια κατάλληλο και επαρκές προσωπικό για σχεδιασμό, και πολιτική βούληση, ώστε οι πολιτικές να είναι δίκαιες, προγραμματισμένες και διαφανείς. Εξηγούμε πιο κάτω λεπτομερώς αυτά που απαιτούνται για να οδηγηθεί το σύστημα στις απαραίτητες αλλαγές.

Αποκέντρωση

21. Μολονότι οι διακανονισμοί αυτοί είναι ημιτελείς και πρόσφατοι στην εφαρμογή, ήδη παρουσιάζουν κάποιες λογικές και λειτουργικές ελλείψεις. Επειδή δεν υπάρχουν σαφείς προσδιορισμοί ως προς τα δικαιώματα και τις ευθύνες που αφορούν τα διάφορα επίπεδα παιδείας, θα πρέπει κάτι τέτοιο να καθοριστεί ώστε να συμπεριλαμβάνει όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη: από το Υπουργείο μέχρι τον κάθε δάσκαλο/καθηγητή, μαθητή και γονιό. Τα κριτήρια για την αποκέντρωση θα καθορίζουν εάν τα σχολεία, τα πανεπιστήμια και τα υπόλοιπα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν πλήρως την επαγγελματική τους κρίση αποφασίζοντας τη χρήση των διατιθέμενων πόρων ανάλογα με τα τοπικά δεδομένα και εάν οι μαθητές και οι γονείς τους έχουν το δικαίωμα έκφρασης σχετικά με την ποιότητα και το περιεχομένο που τους παρέχεται. Το κριτήριο για τον τοπικό έλεγχο και συμμετοχή πρέπει να λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο αρχών της εκλεγείσας τοπικής αυτοδιοίκησης και σχεδιασμού ούτως ώστε οι τοπικές αρχές να μπορούν να εξασφαλίζουν τη δικαιοσύνη και την αποτελεσματική χρήση των πόρων στο επίπεδο εργασίας. Το σχολείο λοιπόν πρέπει να απολαμβάνει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κίνησης στα πλαίσια που έχουν καθορίσει οι τοπικές αρχές.

Τοπική σχολική αυτοδιοίκηση

Αρμοδιότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης

• να οριοθετούν τις εκπαιδευτικές ανάγκες της περιοχής τους και να διαθέτουν τους πόρους για την αντιμετώπισή τους χρησιμοποιώντας τα χρήματα για τις αμοιβές των δασκάλων/καθηγητών και άλλους μισθούς, για τα εκπαιδευτήρια και την συντήρησή τους, για συμβουλευτικό σταθμό και την επιμόρφωση επιμόρφωση παράλληλα με την εργασία.
• να εγγυώνται ότι παιδιά με ειδικές ανάγκες θα παίρνουν την κατάλληλη μόρφωση
• να μεριμνούν για τη διασύνδεση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με άλλες λειτουργικές υπηρεσίες όπως αυτή της υγείας και της κοινωνικής εργασίας
• να μεριμνούν για την αξιολόγηση των σχολείων (τόσο μέσω αυτο- αξιολόγησης - όσο και από εξωτερικούς κριτές).

27. Παράλληλα, τα πανεπιστήμια θα πρέπει να αποδέχονται ανεπιφύλακτα την πλήρη αξιολόγηση. Μας έχουν πληροφορήσει ότι η διδακτική ενασχόληση είναι πολύπλευρη και ότι συχνά οι εκπαιδευτικοί έχουν και δεύτερη δουλειά. Η ακαδημαϊκή προσήλωση στις μονομερείς απόψεις ενός και μόνο βιβλίου και τα ελαστικά κριτήρια για την αξιολόγηση των μαθητών δεν είναι δυνατόν να καταλογίζονται εξ ολοκλήρου στην Αθήνα, ως κέντρο αποφάσεων. Η πλήρης αυτονομία θα απομακρύνει τα άλλοθι και τα εμπόδια για προσφορά ποιοτικής εργασίας.

28. Η πραγματική αποκέντρωση θα δημιουργούσε εντελώς διαφορετικά πολιτικά δεδομένα. Με αυτά θα διευρυνόταν η βάση των συμμετεχόντων ως προς την υλοποίηση μιας δραστήριας πολιτικής και οι άνθρωποι θα γίνονταν πιο υπεύθυνοι στην επαγγελματική τους συμπεριφορά. Παράλληλα, θα επιβαλλόταν η ανάγκη για την αποτροπή των πελατειακών σχέσεων και της χειραγώγησης έτσι ώστε οι τοποθετήσεις καθηγητών να γίνονται βάσει: καθορισμένων προσόντων, διακηρύξεων θέσεων εργασίας, που κοινοποιούνται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και του υπερτάτου δικαιώματος του Υπουργού ή του εκπροσώπου του να ασκήσει βέτο όταν πρόκειται για το γενικό καλό. Με παρόμοιο τρόπο τα πανεπιστήμια θα διορίζουν τους καθηγητές τους, αλλά βάσει αυστηρών εθνικών διαδικασιών που θα έχουν κοινοποιηθεί και με διαφανή ακαδημαϊκά κριτήρια ως προς την επιλογή. Η αξιολόγηση θα μπορούσε να διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο στα προαναφερθέντα.

29. Αυτές οι εξειδικευμένες επισημάνσεις για την αποκέντρωση δεν θα είναι αποτελεσματικές εκτός αν υπάρχουν αντίστοιχες αλλαγές στο κέντρο αποφάσεων. 1/4ντως, καμία αλλαγή δεν θα πρέπει να γίνει παρά μόνο εάν λαμβάνονται υπόψη οι συνέπειές της στα εξαρτώμενα μέρη του όλου συστήματος. Με βάση την ανάλυση των υφισταμένων κεντρικών ελέγχων και του τι χρειάζεται, θα μπορούσαν να υπάρξουν μεταβιβάσεις των πόρων και των αποφάσεων σε βασικά ιδρύματα που θα είναι υπόλογα για την εκπλήρωση των στόχων ως προς τις δαπάνες και κάτω από συνεχή λογιστικό έλεγχο.

Αξιολόγηση

31. Αξιολόγηση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση 1/4σον αφορά την τριτοβάθμια εκπαίδευση, υπάρχουν αρκετές δυνατότητες. Μια κάπως περιορισμένη χρήση δεικτών επιδόσεων για έρευνα και διδασκαλία θα μπορούσε να προταθεί, αλλά μόνο ως άμεση και όχι έμμεση παρέμβαση. Θα ήταν δυνατόν να υπάρχει μια κριτική της διδασκαλίας από καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που να περιλαμβάνει: - τον αυστηρό έλεγχο της διδασκόμενης ύλης που έχει υιοθετηθεί για τον κάθε τομέα. Ο έλεγχος αυτός θα πρέπει να σέβεται την ελεύθερη έκφραση και τη συνολική φροντίδα για την ποιότητα της δομής και των υλικών που θα χρησιμοποιούνται. - τον αυστηρό έλεγχο των διαδικασιών αξιολόγησης επιδόσεων. Οι διαδικασίες ενδέχεται να περιλαμβάνουν και έλεγχο από εξωτερικούς παράγοντες - τον περιορισμένο αριθμό καθορισμένων επισκέψεων καθηγητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στις τάξεις - την αξιολόγηση της διδασκαλίας από τους φοιτητές, - την εξωπανεπιστημιακή αξιολόγηση από "πελάτες" (π.χ. από βασικούς εργοδότες)

32. Η αξιολόγηση στην έρευνα είναι λιγότερο δύσκολη απ' ότι στη διδασκαλία γιατί, κατ' αρχάς, τα αποτελέσματά της είναι εκτεθειμένα στην εξωτερική κριτική. Προβάλλουμε την ανάγκη να υπάρχει εγγύηση ότι η αξιολόγηση προσανατολίζεται στο να προωθούνται τα ποιοτικά έργα σε αναφορά με τις ανάγκες της Ελλάδας για ένα ισχυρό επιστημονικό υπόβαθρο που θα προάγει τη θεωρία, θα βελτιώνει τις εργοτεχνικές εφαρμογές, θα επεκτείνει την ιστορική αποκατάσταση και θα συνεχίζει την προβολή του ανεκτίμητου ιστορικού πολιτισμού της χώρας. Είναι αρκετά εύκολο ο ρόλος της αξιολόγησης να είναι καθαρτικός παρά αναπτυξιακός μολονότι θα μπορεί εύλογα αυτό να βοηθήσει στην εξακρίβωση, για το κατάλληλο "φάρμακο", της επίμονα πενιχρής ή ανύπαρκτης λειτουργικότητας.

33. Ένα κέντρο εμπειρογνωμόνων για την αξιολόγηση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι ανάγκη να ιδρυθεί, ανεξάρτητο από το Υπουργείο Παιδείας, για παροχή συμβουλών σε μεθόδους αξιολόγησης και τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας και της ισότητας των κανόνων αξιολόγησης σε όλο το σύστημα. Σε άλλες χώρες έχουν προσλάβει εμπειρογνώμονες απ' το εξωτερικό για να επιθεωρούν την ποιότητα της διδασκαλίας και της έρευνας.

Αξιολόγηση Σχολείων

Εξετάσεις και αξιολόγηση των μαθητών

36. Πριν δημιουργηθούν αυτά τα "εργαλεία" αξιολόγησης, επιβάλλεται να οριοθετηθούν οι στόχοι της εκπαίδευσης σε κάθε επίπεδο και σε κάθε μάθημα ούτως ώστε οι καθηγητές/δάσκαλοι να έχουν την ευκαιρία εκπλήρωσης των στόχων αυτών οι οποίοι χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα ως αφετηρία αξιολόγησης. Αυτή η μέθοδος θα ενισχύσει έναν τρόπο διδασκαλίας με επιδιωκόμενους στόχους που θα αφήνει περιθώριο για πρωτοβουλίες μαθητών και εκπαιδευτικών. Θα είναι βέβαια ασυμβίβαστη με την πρακτική που απαιτεί τη χρήση ενός και μόνο βιβλίου για την κάλυψη της ύλης.

37. Τα στοιχεία της εμπειρογνωμοσύνης πρέπει να συναθροιστούν για να παρέχουν ένα τεχνικό υπόβαθρο ως προς τις ανωτέρω εξελίξεις αλλά μετά από πλήρεις διαβουλεύσεις με εκπροσώπους των καθηγητών/δασκάλων. Τα ίδια τα σχολεία και οι καθηγητές/δάσκαλοί τους, θα πρέπει να αναλαμβάνουν την τήρηση αυτών των διαδικασιών. Ο έλεγχος των αποτελεσμάτων αυτών των διαδικασιών, είναι αναγκαίο να διεκπεραιώνεται κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, ώστε να εξασφαλίζεται η αντικειμενικότητα.

38. Οι διακανονισμοί που αφορούν τον παρόντα τρόπο αξιολόγησης, με τον οποίο απονέμονται τα απολυτήρια γυμνασίου και λυκείου, είναι ανεπαρκείς διότι δεν εγγυώνται την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων αλλά ούτε και ένα "μίνιμουμ" σύγκρισης. Γι'αυτό το λόγο, επιβάλλεται η αντικατάστασή τους από μια αξιολόγηση με κριτήρια σε εθνική κλίμακα χωρίς αυτό να εννοεί την επαναφορά των τελικών διαγωνισμάτων.

Οι αξιολογήσεις των μαθητών από καθηγητές θα γίνονται σε συνδυασμό με τα ανωτέρω αποτελέσματα, ώστε η απονομή του σχολικού απολυτηρίου να παρέχει σαφείς πληροφορίες, σχετικά με τις επιδόσεις του κάθε μαθητή, για να μπορεί κανείς να σχηματίζει απόψεις ως προς την εκπαιδευτική ή επαγγελματική του σταδιοδρομία.

39. Οι πανελλαδικές εξετάσεις για εισαγωγή στη τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενθαρρύνουν έναν υπερσυγκεντρωτισμό στα εξεταζόμενα μαθήματα, πράγμα που δεν ενθαρρύνει έναν σωστό τρόπο εργασίας και στο λύκειο και στο πανεπιστήμιο. Το απολυτήριο πρέπει να καλύπτει ολόκληρο το φάσμα των μαθημάτων, που έχει παρακολουθήσει ο/η μαθητής/τρια, σε συνάρτηση με τα αποτελέσματα των πανελλαδικών εξετάσεων. Θα υπάρχει έλεγχος των εξετάσεων ώστε να αίρεται η πλεονάζουσα βαρύτητα της αποστήθισης και να δοκιμάζεται η ικανότητα του εξεταζόμενου ως προς την εφαρμογή ενός κριτικού και δημιουργικού πνεύματος στη γνώση.

40. Το λάθος της κατ' επανάληψη φοιτήσεως των στασίμων μαθητών, μπορεί να αποφεύγεται με την αυτόματη προαγωγή, αλλά τέτοιου είδους προαγωγή μπορεί να αποδειχθεί ασύμφορη για μαθητές/τριες με μαθησιακές δυσκολίες. Η ειδική βοήθεια, σε τέτοιου είδους μαθητές, που θα συμπεριλαμβάνει και την παροχή συμβουλών, θα πρέπει να έχει προτεραιότητα. Κάτι τέτοιο απαιτεί αρκετή προσπάθεια από άποψη προετοιμασίας εκ μέρους των καθηγητών και γι'αυτό το λόγο πρέπει να τους παραχωρηθεί επιπλέον χρόνος για την εκτέλεση του έργου. Η φυσιολογική μείωση του αριθμού των μαθητών μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος μιας τέτοιας πρακτικής αντί μιας αυτόματης μείωσης στο μέγεθος των τμημάτων.

Συγκεκριμένες παρατηρήσεις για τα επίπεδα της παιδείας

Τριτοβάθμια Εκπαίδευση

42. 1/4μως, προς το παρόν, η ζήτηση αντιμετωπίζεται περισσότερο ακολουθώντας τις αρχές μιας "μηχανιστικής ισότητας", παρά βάσει ενός σχεδιασμού του ανθρωπίνου δυναμικού ή της ελεύθερης αγοράς. Θα πρέπει τουλάχιστον να γίνει μια προσπάθεια ενδεικτικού σχεδιασμού που θα λαμβάνει υπόψη τις μακροπρόθεσμες τάσεις. Προτείναμε προηγουμένως ότι περισσότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν από τις τοπικές αρχές και τις ιδιωτικές προσφορές. Επιπροσθέτως, εάν τα ΤΕΙ προσφέρουν μαθήματα πανεπιστημιακού επιπέδου, κάτι τέτοιο θα βοηθούσε στην αντιμετώπιση της ζήτησης. Εάν τα πανεπιστήμια αποκτήσουν μεγαλύτερη δύναμη από ακαδημαϊκής, οικονομικής και θεσμικής πλευράς, θα είναι επίσης δυνατή η ανάπτυξη μιας τριτοβάθμιας ιδιωτικής εκπαίδευσης που θα παράγει τελειόφοιτους/πτυχιούχους με τα ίδια επαγγελματικά δικαιώματα όπως αυτά που έχουν οι πτυχιούχοι κρατικών πανεπιστημίων, αλλά χωρίς καμία επιβάρυνση για το φορολογούμενο και μόνο μετά από αυστηρό έλεγχο πιστοποίησης των σπουδών. Γνωρίζουμε όμως ότι προτείνοντας μία τέτοιου είδους ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση θα έλθουμε σε αντίθεση με το βαθιά ριζωμένο πιστεύω ότι η τριτοβάθμια εκπαίδευση πρέπει να μείνει δημόσιο αγαθό. Ο περιορισμός που αφορά την αναγνώριση των διδακτορικών από αναγνωρισμένα πανεπιστήμια της αλλοδαπής, για τους αποφοίτους που δεν έχουν το ισχύον αναγνωρισμένο ελληνικό πτυχίο, πρέπει, πάντως, να καταργηθεί, όπως απαιτείται από τις ρυθμίσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Περαιτέρω μέτρα ως προς την αντιμετώπιση της ζήτησης θα περιλαμβάνουν την πιστοποίηση για την αναβάθμιση των τμημάτων ΤΕΙ, στα οποία αναφερόμεθα στη συνέχεια.

43. Παρά τη μεγάλη ζήτηση, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες ενός πληθυσμού που πιστεύει και υπολογίζει τόσο πολύ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι παρακάτω παρατηρήσεις σηματοδοτούν την κριτική που αφορά την ακαδημαϊκή συμπεριφορά.

Παρατηρήσαμε τα εξής:

• η τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην κοινωνική ζήτηση, με επακόλουθα έναν νοσηρό ανταγωνισμό για εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση που επηρεάζει την ποιότητα της παιδείας στα λύκεια και τις ακαδημαϊκές συνήθειες των φοιτητών στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
• μερικά καλώς πληροφορημένα άτομα πιστεύουν ότι θα μπορούσαν να εισαχθούν περισσότεροι φοιτητές διότι ο μέσος όρος διδασκαλίας των καθηγητών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν είναι πάνω από 3-5 ώρες την εβδομάδα. Υπάρχουν όμως δικαιολογημένα παράπονα ότι οι μεγάλες αυξήσεις των εισακτέων φοιτητών γίνονται από το Υπουργείο μονόπλευρα και χωρίς καμία προειδοποίηση.
• τα πανεπιστήμια παραλαμβάνουν ικανούς μαθητές αλλά πολλοί από αυτούς "καταρτίζονται" αντί να "εκπαιδεύονται", εξ αιτίας μιας διδασκόμενης ύλης που εξαρτάται από μια δέσμη προκαθορισμένων βιβλίων και "σημειώσεων" μαθημάτων που έχουν γραφτεί επ' αμοιβή από τους καθηγητές τους.
• επειδή τα βιβλία είναι δωρεάν, οι φοιτητές δεν χρησιμοποιούν συχνά τη βιβλιοθήκη. Τα χρήματα που χρησιμοποιούνται για τα βιβλία που προσφέρονται δωρεάν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αγορά βιβλίων στις βιβλιοθήκες.
• οι δομές των τμημάτων παραμένουν τόσο στεγανές ώστε η παροχή κοινών ή δια-τμηματικών πτυχίων μεταξύ τμημάτων είναι αδύνατη.
• οι σπουδαστές δεν είναι ελεύθεροι να επιλέγουν μαθήματα της αρεσκείας τους. Τα συστήματα με "μονάδες κατοχύρωσης" (credit unit) μπορεί να μειονεκτούν αλλά επιτρέπουν μια ελευθερία κινήσεως μεταξύ ακαδημαϊκών προτιμήσεων.
• επιτρέπεται στους σπουδαστές να συνεχίζουν δωρεάν, χωρίς την πληρωμή διδάκτρων, ακόμη και μετά από αποτυχία στα μαθήματά τους. Κάποια ρύθμιση χρειάζεται ώστε τα πανεπιστήμια να μπορούν να απαλλαγούν από τους ανεπαρκείς και απρόθυμους σπουδαστές ίσως με κάποια συνολική μέθοδο αξιολόγησης στο τέλος του δεύτερου έτους των σπουδών τους. Ξέρουμε ότι η προσπάθεια που έγινε για την εισαγωγή μιας τέτοιας ρύθμισης αποσύρθηκε εξ αιτίας της ισχυρής αντίθεσης που παρουσιάστηκε. Τέτοιες καταχρήσεις στη συνέχιση των σπουδών θα πρέπει να αποθαρρύνονται με την επιβολή διδάκτρων εφόσον και η δεύτερη προσπάθεια του φοιτητή για προαγωγή δεν έχει αποτέλεσμα.
• η παρουσία φοιτητών που "λιμνάζουν" (ανενεργοί) ίσως είναι επιτρεπτή διότι προφανώς με αυτή την μέθοδο έχουμε τη "στάθμευση" (parking) των νέων ή, σε μερικές περιπτώσεις, όχι των τόσο νέων ατόμων, που θα ήταν αλλιώς άνεργοι. Τα πανεπιστήμια όντως παρέχουν ένα είδος ταυτότητας για τη νεολαία που θα μπορούσε απλά να είναι "άνεργη". 1/4μως, εξ αιτίας του ότι η μετακίνηση δια μέσου του συστήματος επιβραδύνεται κατ' αυτό τον τρόπο, κάθε χρόνο γίνονται όλο και λιγότερες εισαγωγές. Επιπροσθέτως, αφού ο αριθμός των αδρανών φοιτητών δεν έχει καταγραφεί με ακρίβεια, ο καταμερισμός θέσεων εκ μέρους του Υπουργείου Παιδείας είναι διαστρεβλωμένος.

45. Κατανοούμε ότι το δικαίωμα για δωρεάν παιδεία είναι κατοχυρωμένο από το Σύνταγμα. Αλλά, καθώς φαίνεται, αυτό δεν συμπεριλαμβάνει το δικαίωμα για δωρεάν σίτιση, διαμονή και βιβλία που συνολικά οδηγούν στη δημιουργία ενός "οικοτροφείου" φοιτητών (pensionariat) που τους καθιστά μαλθακούς ως προς την πρόσκτηση μιας καλής εκπαίδευσης.

46. Τα ελληνικά πανεπιστήμια είναι ώριμα ιδρύματα που θα έπρεπε να έχουν τη δυνατότητα να χαράζουν τη δική τους μελλοντική πορεία χρησιμοποιώντας τους πόρους που τους αναλογούν μέσα από ένα αποτελεσματικό και διαφανές πλαίσιο εθνικού σχεδιασμού και με υπευθυνότητα που θα κατοχυρώνεται από τις πάγιες διαδικασίες αξιολόγησης

47. Ωστόσο, η αυτοδιοίκηση μεταφέρει τα όποια προβλήματα διαχείρισης στην εσωτερική της δομή και ως εκ τούτου, προκύπτουν τα εξής:

• εξωτερικές ομάδες ατόμων, όπως εργοδότες, θα μπορούσαν να ασχοληθούν με τα πανεπιστήμια, ιδρύοντας ίσως ομάδες παροχής συμβουλών που θα είχαν τη δυνατότητα ενίσχυσης του κύρους των πανεπιστημίων.
• μεγαλύτερες ελευθερίες για τα πανεπιστήμια σημαίνουν τη δημιουργία αποτελεσματικής διαχείρισης και σχεδιασμού μέσα στον πανεπιστημιακό χώρο. Αυτό ίσως οδηγήσει στη μετατόπιση καθηκόντων προς την κατεύθυνση της πρυτανείας, η δε σχέση που θα προκύψει με τις συγκλήτους σε θέματα λήψης αποφάσεων θα χρειαστεί μια εκ νέου οριοθέτηση.
• οι περισσότερο φωτισμένες μέθοδοι διδασκαλίας, η σωστή πανεπιστημιακή διοίκηση και αξιολόγηση απαιτούν τη θέσπιση ενός καλά οργανωμένου συστήματος κατάρτισης καθηγητών και διοικητικής ιεραρχίας.

Πανεπιστήμια και ΤΕΙ

49. Δύο ξεχωριστά ερωτήματα προκύπτουν από τέτοιου είδους απαιτήσεις. Πρώτον, ποιος είναι ο σκοπός και ο χαρακτήρας του προγράμματος σπουδών που προσφέρεται; Αυτό εξαρτάται από τον προσδιορισμό που έχει δοθεί στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σε επίπεδο παροχής πτυχίων. Το δεύτερο ερώτημα έχει να κάνει ως προς το εάν τα μαθήματα που προσφέρονται είναι πράγματι πτυχιακού επιπέδου.

50. Ως προς το πρώτο ερώτημα, μπορούμε να πούμε ότι οι βασικές δραστηριότητες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης πηγάζουν από την παραγωγή και χρήση γνώσης που ελέγχεται, επαληθεύεται και εφαρμόζεται σύμφωνα με τους κανόνες τεκμηρίωσης και απόδειξης που δημιουργούν οι ακαδημαϊκοί. Σε πολλές περιοχές, βέβαια, η ακαδημαϊκή δημιουργία γνώσης έχει τη σφραγίδα της αλληλεπίδρασης με εξωτερικές πηγές. Στη διδακτική της λειτουργία η τριτοβάθμια εκπαίδευση συνίσταται σε μεταλυκειακές σπουδές που ολοκληρώνονται σε ιδρύματα στελεχωμένα με επιστήμονες που απασχολούνται ή έχουν εμπειρίες από γνώση που παράγεται από έρευνα ή μελέτη. Σε πολλές χώρες, αυτή η αποστολή, με αυτόν τον τρόπο επιτελούμενη, διέπει τα ιδρύματα/σχολές των οποίων οι διδάσκοντες ενδιαφέρονται περισσότερο για την εφαρμογή και αφομοίωση του μαθήματος παρά για την προαγωγή της γνώσης, η εργασία των οποίων, ωστόσο, βασίζεται στη σύγχρονη έρευνα, ανάπτυξη και επιστημονική μελέτη.

51. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω του ελέγχου στις εργασίες πτυχιακού επιπέδου, χωρίς ιδιαίτερη έμφαση στην κατοχή διδακτορικού τίτλου, κάτι που άλλωστε συζητείται και σε άλλες χώρες κατά πόσο είναι αναγκαίο προσόν για διδασκαλία στο επίπεδο σπουδών για την απόκτηση πρώτου πτυχίου. 1/4ταν έχουμε να κάνουμε με μεταπτυχιακές σπουδές , εφαρμόζεται ένα άλλο σκεπτικό.

52. Δεδομένου του ευρέος πεδίου της διδασκαλίας και των προσόντων του εκπαιδευτικού προσωπικού των ΤΕΙ, είναι αναγκαίο να εξειδικεύσουμε τα απαραίτητα προσόντα για κάθε τύπο προγράμματος και θα ήταν κατά κάποιο τρόπο απρόσφορο να συσχετίζονται είτε οι μισθολογικές κλίμακες είτε οι ακαδημαϊκοί τίτλοι με τους πανεπιστημιακούς. Ιδιαίτερα, τον τίτλο του "καθηγητή πανεπιστημίου" θα μπορούσαν να διατηρήσουν εκείνοι που έχουν αποδείξει ότι ηγούνται, πέρα από τα όρια της δικής τους σχολής, στην επιστημονική κατάρτιση και ερευνητική εργασία στον τομέα που τους αφορά.

53. Είναι δυνατόν ένα ορισμένο έργο των ΤΕΙ να προσδιορισθεί εν μέρει ως τριτοβάθμια εκπαίδευση ως προς τη διδακτική ύλη και τους στόχους της διδασκαλίας. Το να αξιολογήσουμε τις σπουδές που αυτά παρέχουν σήμερα ήταν πέρα από τους στόχους μας. Αλλά παραμένει η ποιοτική διάσταση. Η έγκριση σπουδών επιπέδου πτυχίου θα μπορούσε να προϋποθέτει διαδικασίες πιστοποίησης κατά τις οποίες: θα υποβάλλονται σε κρίση και τα αντικείμενα της διδασκόμενης ύλης και η διδασκόμενη ύλη, θα διαπιστώνονται τα προσόντα των διδασκόντων, θα ελέγχεται ο τρόπος αξιολόγησής τους, και εάν καθίσταται δυνατόν, θα υπάρχει απευθείας παρακολούθηση της διδασκαλίας από άποψη ποιότητας. Χρειάζεται να θεσπιστούν μηχανισμοί που θα διασυνδέσουν τα ΤΕΙ, τα πανεπιστήμια και τα επαγγέλματα για τα οποία προορίζονται. Αυτές οι διαδικασίες έχουν καταστεί αποτελεσματικές σε άλλες χώρες. Ευελπιστούμε ότι σπουδές ενός τέτοιου επιπέδου θα προσφέρονται όλο και περισσότερο και θα πιστοποιούνται όπως απαιτείται.

54. Δίνουμε έμφαση στο ότι αυτό δεν σημαίνει ότι τα ΤΕΙ θα μπορούσαν "να γίνουν πανεπιστήμια". Οι επικυρώσεις θα αφορούν ορισμένες σπουδές, όχι όμως ολόκληρα τα ιδρύματα.

55. Η αναγνώριση των ΤΕΙ, βάσει αυτών των αυστηρών όρων, θα παράσχει πολλά πλεονεκτήματα. Θα προσέθετε στο απόθεμα των αναγνωρισμένων, εάν όχι των πλέον προτιμητέων, σπουδών σε μια εποχή που η πίεση στα πανεπιστήμια για σπουδές είναι μεγάλη. Θα υπήρχε η δυνατότητα για μια σειρά μαθημάτων, που απαιτούν επιστημονική έρευνα για τη λύση πρακτικών προβλημάτων, να δοκιμάζονται και να αναγνωρίζονται για την εκπαιδευτική τους αξιοπιστία. Η δυνατότητα πιστοποιήσεων θα αναβαθμίσει την ποιότητα των εισαγομένων φοιτ

ητών στα ΤΕΙ καθώς και αυτή του εκπαιδευτικού προσωπικού. Θα μπορούσε επίσης να θέσει επί τάπητος το μείζον θέμα της σημασίας και της ποιότητας της διδασκαλίας στα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελούν αντικείμενο αξιολόγησης.

Τα σχολεία

57. Τα σχολεία αντιμετωπίζουν το μεγάλο βάρος της γραφειοκρατικής εξουσίας σε αντιπαράθεση προς το έργο της διαπαιδαγώγησης και το κυρίαρχο πρότυπο παραγωγής και μετάδοσης της γνώσης. Οι εκπαιδευτικοί απομακρύνονται από το επάγγελμά τους εξ αιτίας ενός προγράμματος, εθνικά προσδιορισμένου, το οποίο εν μέρει κατακρίνουν και δεν αφήνει περιθώρια για πρωτοβουλία ή ανάπτυξη. Η εξουθενωτική πίεση από τον ανταγωνισμό για τα πανεπιστήμια καταδυναστεύει τις δυο τελευταίες τάξεις του λυκείου και υπονομεύει την εκπαίδευση που έχει δοθεί στις προηγούμενες τάξεις, αφού αυτή στηρίζεται στην επιδεξιότητα των μαθητών να απομνημονεύουν ολόκληρα αποσπάσματα από την προκαθορισμένη ύλη των σχολικών βιβλίων.

58. Πολύ λίγα σχολεία έχουν να επιδείξουν σημάδια ευεξίας και ζωτικότητας. Δεν υπάρχουν εκθέσεις μαθητικών εργασιών. Τα σχολεία στεγάζονται σε μονότονα κτίρια χωρίς στοιχεία που να δείχνουν ότι ανήκουν σε επαγγελματίες ή μαθητές. Οι φθορές του εξοπλισμού είναι το σύμπτωμα της αποξένωσης από το σχολείο. Η αντιμετώπιση του προβλήματος μπορεί να συμπεριλαμβάνει την ενεργό συμμετοχή των μαθητών στη διαχείριση των σχολείων για να αναπτύξουν το αίσθημα του καθήκοντος και της υπευθυνότητας. Μερικά σχολεία, ωστόσο, σε αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές φαίνεται να αντιλαμβάνονται το ρόλο τους και επιδεικνύουν μία εφευρετικότητα ως προς τη διάθεση των πόρων. Αυτά τα σχολεία όμως δεν είναι σε θέση να προσφέρουν στους μαθητές τους εκπαίδευση προσαρμοσμένη στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Επιπλέον συγχωνεύσεις σε μεγαλύτερα σχολεία φαίνονται αναπόφευκτες για εκπαιδευτικούς λόγους, αν και αναγνωρίζουμε πλήρως την κοινωνική αξία του σχολείου του χωριού.

Υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων

60. Ιδιαίτερα στις μεγαλουπόλεις, πολλά σχολεία λειτουργούν κάτω από απαράδεκτες συνθήκες, με δύο ή τρεις βάρδιες διδασκαλίας. 1/4λοι οι χώροι: εργαστήρια, αίθουσες καθηγητών, αποθήκες ακόμη και διάδρομοι έχουν διαρρυθμισθεί για να καλύψουν διδακτικές ανάγκες. Κανόνες υγιεινής και ασφαλείας δεν φαίνεται να λαμβάνονται υπόψη.

61. Ένα πρόγραμμα εθνικής προτεραιότητας για τη βελτίωση των συνθηκών αυτών, με πόρους ειδικά διατιθεμένους για το σκοπό αυτό, χρειάζεται επειγόντως. Η ευθύνη για τη συντήρηση και τις επισκευές πρέπει να παραμείνει στα χέρια των τοπικών αρχών, αλλά οι πρωτοβουλίες και των σχολείων και των τοπικών αρχών ως προς την εξασφάλιση κάποιας βελτίωσης είναι απαραίτητο να προωθηθούν, τα δε εμπόδια νομικής και διοικητικής φύσεως θα πρέπει να ξεπεραστούν. Επιπροσθέτως, η χρήση των πόρων, που παρέχονται από συλλόγους γονέων και τοπικές επιχειρήσεις, πρέπει να ενθαρρύνεται. Το Υπουργείο επιβάλλεται να διαθέτει τα αντίστοιχα συμπληρωματικά κονδύλια για τέτοια έργα. Τέτοιου είδους ενέργειες θα ενθαρρύνουν την αίσθηση ευθύνης από πλευράς των τοπικών παραγόντων για τα δικά τους σχολεία και θα οδηγήσουν στην εμπέδωση ενός αισθήματος ιδιοκτησίας του οποίου η έλλειψη είναι προφανής.

Η διαμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων

63. Το παρόν σύστημα εκπαίδευσης δίνει προτεραιότητα σε μη δημιουργικούς και μονόπλευρους τρόπους διδασκαλίας και εμποδίζει την πρωτοβουλία και τη δημιουργικότητα. Το σύστημα αυτό δεν θα αλλάξει απλώς και μόνο με την αλλαγή της πολιτικής που απαιτεί τη χρήση ενός και μόνο βιβλίου για την κάλυψη της διδασκόμενης ύλης. Απαιτούνται δύο τρόποι προσέγγισης ώστε να εξασφαλιστεί η ενέργεια της εκμάθησης. Πρώτον, τα σχολικά βιβλία θα πρέπει να μετατραπούν σε εγχειρίδια για το δάσκαλο που θα επιτρέπουν την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας του. Υπάρχει μεγάλη εμπειρία σε τέτοιου είδους εγχειρίδια σε πολλές άλλες χώρες. Δεύτερον, η αρχική και συνεχιζόμενη κατάρτιση θα πρέπει να εξοικειώσει τους καθηγητές/δασκάλους με δημιουργικούς τρόπους προσέγγισης της διδασκαλίας. Το υψηλό ποσοστό μαθητών που εγκαταλείπουν το σχολείο στις λιγότερο πυκνοκατοικημένες περιοχές μπορεί να ελαττωθεί εάν το πρόγραμμα μαθημάτων προσανατολιστεί προς τις τοπικές ανάγκες και εάν στο ωρολόγιο πρόγραμμα ληφθεί υπόψη η αναγκαιότητα των μαθητών να συμμετέχουν στις επαγγελματικές οικογενειακές δραστηριότητες. Η χρήση της "εκπαίδευσης εξ αποστάσεως" θα ανακούφιζε τους μαθητές των απομακρυσμένων περιοχών από το βάρος που δημιουργεί η μετακίνηση όταν πρόκειται για μεγάλες αποστάσεις.

64. Είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός ιδρύματος σε κεντρικό επίπεδο το οποίο θα κάνει εισηγήσεις και θα κατευθύνει τέτοιου είδους πρωτοβουλίες. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο θα μπορούσε να εκπληρώσει τον ρόλο αυτό εάν οι αρμοδιότητές του επαναπροσδιορίζονταν και αν η δομή του άλλαζε ριζικά. Η παρούσα ενασχόλησή του με τη συγγραφή βιβλίων θα πρέπει να μετατραπεί σε ευθύνη για τον προσδιορισμό των βασικών στόχων των προγραμμάτων. Η εργασία αυτή θα πρέπει να είναι στη διάθεση των καθηγητών/δασκάλων και να βοηθά για τη χάραξη κατευθυντηρίων αξόνων τόσο για τους συγγραφείς των βιβλίων όσο και για τους εκπαιδευτικούς.

Η εκπαίδευση και διαρκής επιμόρφωση καθηγητών/δασκάλων

66. Οι καθηγητές γυμνασίων και λυκείων έχουν αποκτήσει ελάχιστη διδακτική κατάρτιση. Πολλοί από αυτούς που υπηρετούν ήδη δεν έχουν καθόλου. Η ανάγκη για παιδαγωγική κατάρτιση και συνεχή επιμόρφωση είναι πολύ μεγάλη και επιτακτική δεδομένου ότι ο διορισμός γίνεται από την επετηρίδα μετά από μακρόχρονη αναμονή.

67. Ένας εθνικός σχεδιασμός για διαρκή επιμόρφωση, θα μπορούσε να σχεδιαστεί και να γνωστοποιηθεί. Θα πρέπει να επιτρέπεται στους καθηγητές να επιλέγουν οι ίδιοι τα κέντρα στα οποία θα επιμορφώνονται. Οι επιμορφωτές των καθηγητών έχουν και οι ίδιοι ανάγκη από επιμόρφωση. Θα πρέπει να θεσπισθεί κάποια πολιτική για την επαγγελματική βελτίωση όλου του εκπαιδευτικού προσωπικού ιδιαίτερα εάν πραγματοποιηθούν μεταρρυθμίσεις στο πρόγραμμα, στην αξιολόγηση και στη διαχείριση.

68. Ενα τέτοιο μέτρο, όμως, θα δημιουργήσει προβλήματα, εάν δεν συνοδεύεται από μια νέα εκπαιδευτική πολιτική που θα αφορά τον τρόπο πρόσληψης καθηγητών και τις διαδικασίες προαγωγών. Ιδιαίτερα, η επετηρίδα πρέπει να καταργηθεί, αλλά ορισμένα στοιχεία της πρέπει να παραμείνουν, όπως η προτεραιότητα λόγω ετών αναμονής που πρέπει να ισχύει ως ένας από τους πολλούς συντελεστές που θα λαμβάνονται υπόψη. Λαμβανομένου υπόψη του μεγάλου αριθμού των αναμενόντων διορισμό, η επετηρίδα επιβάλλεται να μειωθεί και να γίνονται διορισμοί με επιλεκτικά κριτήρια. 1/4σοι επιλεγούν θα πρέπει να αξιολογούνται για την προσωπική τους εργασιακή εμπειρία κατά το διάστημα της αναμονής του διορισμού τους και για τις προσπάθειές τους να αξιοποιούν τα προσόντα τους. Η εμπειρία από την εργασία εκτός σχολείου θα μπορούσε να αποτελέσει πλεονέκτημα στο χώρο της παιδείας.

69. Τελικά, τα κριτήρια για την προαγωγή σε θέσεις διευθυντών χρειάζονται αναθεώρηση. Οι προτάσεις μας για μεγαλύτερη αυτονομία θα απαιτήσουν σημαντικά επαγγελματικά και διοικητικά προσόντα, και κατάλληλη επιμόρφωση. Η αρχαιότητα θα μπορεί να είναι και πάλι ένας από τους παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη.

70. Επαγγελματική και τεχνική εκπαίδευση. Η οργάνωση της τεχνικής εκπαίδευσης είναι, όπως και σε άλλες χώρες, πολύπλοκη. Εκτός από το Υπουργείο Παιδείας, υπάρχουν και άλλα υπουργεία που οργανώνουν τα προγράμματά τους, όπως επίσης οι επιχειρήσεις και οι βιομηχανίες. Υπάρχει μεγάλη ανάγκη για καλύτερη πληροφόρηση και διορατικότητα σχετικά με την παροχή αυτών των υπηρεσιών. Το Υπουργείο Παιδείας, ο Οργανισμός Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (ΟΕΕΚ) και ο Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ) πρέπει να εκπονήσουν μια εις βάθος μελέτη για όλη την κλίμακα αυτών των παροχών. Η Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης (Γ.Γ.Λ.Ε.) θα πρέπει επίσης να συμμετέχει σ'αυτή την μελέτη. Θα πρέπει ιδιαίτερα να ερευνηθεί:

α. Η σημασία των υπαρχόντων προγραμμάτων για τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Ο ρόλος της Β/θμιας επαγγελματικής εκπαίδευσης χρειάζεται να αποσαφηνισθεί, καθώς και οι αλληλοεξαρτήσεις των λυκείων, γενικών πολυκλαδικών και τεχνικών, και των ΙΕΚ.
β. η αλληλοεξάρτηση της αρχικής εκπαίδευσης και της επιμόρφωσης μέσα στην επιχείρηση ή υπηρεσία (συνεχιζόμενη κατάρτιση).
γ. η αλληλοεξάρτηση των σχολικών και των εξωσχολικών προγραμμάτων.

71. Η επιλογή σπουδαστών για επαγγελματικά και τεχνικά προγράμματα βασιζεται ως επί το πλείστον, σε αρνητικά και άσχετα κριτήρια. Αυτό δεν λειτουργεί ως κίνητρο και δεν προσελκύει τους περισσότερο ικανούς μαθητές να φοιτήσουν σ'αυτά τα προγράμματα. Προτάσεις που πρέπει να ερευνηθούν είναι:

• α. η επανεξέταση των αναλυτικών προγραμμάτων που οδηγούν σε αυτές τις σπουδές και συγκεκριμένα μαθήματα.
• β. η εισαγωγή τεχνολογίας στα γενικά λύκεια.
• γ. η ποιότητα των μαθημάτων πληροφορικής και τεχνολογίας πρέπει να βελτιωθεί.
• δ. η καθοδήγηση ή προσανατολισμός και η πληροφόρηση των μαθητών γυμνασίου πρέπει να εστιάζεται στις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές προοπτικές τεχνικο-επαγγελματικής εκπαίδευσης.
• ε. η δυνατότητα παροχής υπεύθυνων και εγγυημένων συμβουλών στους μαθητές γυμνασίου και λυκείου για την εισαγωγή τους σε προγράμματα τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης πρέπει να μελετηθεί.

Λαϊκή Επιμόρφωση

Ιδιωτικά σχολεία

Αλλαγές σε εθνικό επίπεδο

76. Αμφότερες οι λειτουργίες της και η λειτουργικότητά της χρειάζονται επιτακτική ανάλυση και μεταρρύθμιση. Οι επικρίσεις κατά των Κεντρικών Υπηρεσιών περιλαμβάνουν: - Έλλειψη σύνδεσης ανάμεσα στην πολιτική και στις δραστηριότητες των διαφόρων κεντρικών υπηρεσιών. - Τα Υπουργεία των Οικονομικών, Εθνικής Οικονομίας, Εσωτερικών και Παιδείας εμπλέκονται το καθένα με διαφορετικές οικονομικές παροχές που ρέουν μέσω περιφερειών και κοινοτήτων με ασυνάρτητο τρόπο. - Δεν υπάρχει ορθολογικός σχεδιασμός να συνδέει το ύψος των πόρων και τις κατανομές τους με υπολογισμό των οικονομικών αναγκών ή της κοινωνικής ζήτησης. - Τα ιδρύματα είναι εμπλεγμένα σε στρεψόδικες γραφειοκρατικές διαδικασίες. - Το σύστημα εξυπηρετεί απαρχαιωμένες συνταγματικές διατάξεις, που στηρίζονται από δικαστήρια τα οποία ενισχύουν την δύναμη του κράτους σε βάρος των ατομικών δικαιωμάτων ή των απόψεων των επαγγελματιών στην εκπαίδευση.

77. Ακόμη και αν δεχθούμε μια σχετική υπερβολή και μια αποδοχή των ατελειών των κεντρικών υπηρεσιών ως ένα άλλοθι για κάποια αδράνεια σε εργασιακά επίπεδα, απαιτείται, ωστόσο μια λεπτομερής ανάλυση του ρόλου και της λειτουργικότητας της κεντρικής εξουσίας. Οι επικριτές δεν απαιτούν την αποδυνάμωση του Υπουργείου αλλά επισημαίνουν την ανάγκη μετατροπής του σε μια κεντρική διοίκηση που ενεργεί αντανακλαστικά στις εθνικές ανάγκες και οδηγεί το σύστημα σε δημιουργικές εκπαιδευτικές πολιτικές και πρακτικές. Οι παρούσες λειτουργίες του πρέπει να είναι τόσο πληκτικές σε εκείνους που την εκτελούν, όσο και παρεμποδιστικές ως προς αυτούς που αφορούν.

78. Η κυβέρνηση έχει αρμοδιότητες ελέγχου και σχεδιασμού που είναι αναπόφευκτες αλλά εκτός αυτών, πρέπει επίσης να έχει και λειτουργίες και στόχους που υλοποιούνται μέσω διαπραγματεύσεων, προγραμματικών συμφωνιών και αρωγής που θα υποστηρίζει αντί να καθοδηγεί. Επιβάλλεται να λειτουργεί μέσω πολλών και διαφόρων ειδών μηχανισμών όπως: νόμοι, οικονομικές πιστώσεις, χάραξη πολιτικής και πειθώ.

79. Η αποκέντρωση και η απελευθέρωση απο κανονιστικά μέτρα δεν σημαίνουν ότι το σύστημα μπορεί να προχωρήσει χωρίς την λήψη κεντρικών αποφάσεων. Το πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής πολιτικής επιβάλλεται να είναι εθνικά προσδιορισμένο, εφόσον η παιδεία πρέπει να συμφωνεί με την οικονομική και κοινωνική πολιτική. 1/4μως, οι σωστές επιλογές, ως προς αυτή, γίνονται καλύτερα στο επίπεδο όπου η έμπειρη γνώμη συναντά τα προβλήματα της πράξης.

80. Οι δραστηριότητες, μπορούν να κατευθύνονται από έναν σχεδιασμό με γενικούς στόχους. Στόχος του Υπουργείου πρέπει να είναι η καθοδήγηση των τοπικών αρχών και των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δια μέσου ετησίων διαπραγματεύσεων, ή προγραμματικών συμφωνιών, κατά την διάρκεια των οποίων, όλες οι πλευρές δεσμεύονται να τηρήσουν τις αρχές όπως αυτές έχουν περιγραφεί στο σχεδιασμό εθνικής ανάπτυξης που έχει διαμορφώσει η Κυβέρνηση. Χρησιμοποιώντας την τακτική των διαπραγματεύσεων και προγραμματικών συμφωνιών στην εκπόνηση της πολιτικής και των στόχων, το Υπουργείο θα είναι σε θέση να ακροαστεί τις ανάγκες και να αποδεχθεί και αξιοποιήσει την κριτική για την εκπαιδευτική του πολιτική από τα ιδρύματα στα οποία στηρίζεται τόσο πολύ το μέλλον της Ελλάδας.

81. Το Υπουργείο είναι υπεύθυνο για τη στρατηγική καθοδήγηση του συστήματος, αλλά χρειάζεται προσωπικό Σχεδιασμού και Προγραμματισμού που θα είχε την δυνατότητα να αναλύει τις ανάγκες και να θέτει σε κίνηση μια διαδικασία πλήρους σχεδιασμού, που θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τους τρόπους λειτουργίας του ίδιου του Υπουργείου με διάφορες μεθόδους. Θα μπορούσε ακόμα να αναθέσει στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας ένα μεγάλο μέρος του σχεδιασμού, με το απαραίτητο προσωπικό. Θα μπορούσε επίσης το Υπουργείο να χρησιμοποιεί έναν ανεξάρτητο και ξεχωριστό φορέα για παροχή συμβουλών στα εκπαιδευτικά ιδρύματα ως προς τις μεθόδους αξιολόγησής τους, όπως έχουμε ήδη προτείνει- να ενθαρρύνει την ανάλυση της εκπαιδευτικής πολιτικής από εξωτερικά ινστιτούτα- να δημιουργήσει ένα περιεκτικό πρόγραμμα έρευνας- και τέλος να ενισχύσει αρκετά την δική του τράπεζα πληροφοριών. Το Υπουργείο θα ενίσχυε, με αυτούς τους τρόπους, το δικό του ικανό ρόλο.

82. Τέτοιου είδους προαναφερόμενες σχέσεις, στην καλύτερη περίπτωση, θα δοκιμασθούν και θα βελτιωθούν δια μέσου μιας διαδικασίας αμοιβαίας εκμάθησης και προσαρμογής. Οι διαδικασίες και στόχοι που θα προέκυπταν θα ήσαν οι εξής: η εκτίμηση των οικονομικών και κοινωνικών αναγκών για διάφορες μορφές εκπαίδευσης η διαπίστωση ως προς τους πόρους και τις θεσμικές δομές που είναι απαραίτητοι για την κάλυψη των αναγκών η διαδικασία διαπραγματεύσεων και διαμόρφωσης συμφωνιών με πολιτικούς και άλλους φορείς και παράγοντες που εκφράζουν τομείς συμφερόντων στον χώρο της παιδείας ώστε να υπάρξει ένα ορθολογικό σχέδιο για την υιοθέτηση κατάλληλων πολιτικών. Ένα καλά στελεχωμένο και πλήρως εξουσιοδοτημένο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας θα μπορούσε να παίξει ένα ρόλο ζωτικής σημασίας στην περίπτωση αυτή. κατανομή πόρων ώστε να επιτευχθεί με τον καλύτερο τρόπο μια πολιτική που θα βασίζεται σε μια ανάλυση των αναγκών. διασφάλιση ότι το εκπαιδευτικό σύστημα αξιολογείται με αυστηρά κριτήρια για την εξασφάλιση υπευθυνότητας και καινοτομίας.

Η στρατηγική αλλαγής

84. Τα συστατικά μιας στρατηγικής μεταρρυθμίσεων περιλαμβάνουν τη δημιουργία ενός ανάλογου ψυχολογικού κλίματος και κουλτούρας, τον εντοπισμό νέων στόχων και αντικειμενικών σκοπών την αλλαγή δομών και διαδικασιών, ακόμα και εκείνων που είναι κατοχυρωμένες σε νόμους, καθώς και τις δομές εξουσίας που εξαρτώνται από αυτές, την κατανομή πόρων για την υλοποίηση των νέων στόχων δίνοντας πάντα προσοχή στις απαιτήσεις διαφορετικών συμφερόντων που διατυπώνονται μέσω πολιτικών και άλλων διαύλων.

Πραγματοποιώντας μια μεταρρύθμιση με έναν από αυτούς τους τρόπους συνήθως απαιτείται αλλαγή σ'ένα τουλάχιστον άλλο πεδίο. Διαπιστώσεις πρέπει να γίνουν για το εάν τέτοιες αλλαγές πρέπει να πραγματοποιηθούν κλιμακωτά ή αν μια επίδειξη αποφασιστικότητας, μέσω μιας ευρείας κλίμακας αλλαγών, πρέπει να αποφασισθεί. Αλλά αυτές πρέπει να γίνουν με σωστή προετοιμασία και μελέτη χωρίς οι διδάσκοντες και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να εγκαταλείψουν το έργο που ήδη άρχισαν ως αποτέλεσμα των προγενέστερων μεταρρυθμίσεων. Αν είναι εφικτό η μεταρρύθμιση που θα επιχειρηθεί πρέπει να διασφαλίζει ότι όσο γίνεται λιγότεροι θα χάσουν ενώ σαφώς θα βγεί κερδισμένη η χώρα ολόκληρη. Ακόμη και αν τα πάντα δεν μπορούν να γίνουν αμέσως, είναι απαραίτητο να έχουμε ένα πλήρες σχεδιάγραμμα μεταρρυθμίσεων από την αρχή.

85. Μια στρατηγική για αλλαγή είναι απαραίτητη και πρέπει να περιλάβει:

• τη δημιουργία εμπείρων και καλά εξουσιοδοτημένων (task forces) ομάδων εργασίας για να αναλύσουν τα βασικά προβλήματα και τις ενδεχόμενες λύσεις όπως, ίσως συμπεριλήφθηκαν και στην αναφορά των εμπειρογνωμόνων.
• τη συμφωνία για τις αναλύσεις με τις κύριες ομάδες και συμφέροντα του εκπαιδευτικού συστήματος.
• την εγκαθίδρυση πειραματικών σχημάτων και προγραμμάτων πλήρους μεταβίβασης των κέντρων αποφάσεων στην ομάδα βάσης (σχολική μονάδα, πανεπιστήμιο, κλπ).
• τη μακροπρόθεσμη προσπάθεια για την αλλαγή του Συντάγματος όπου αυτό εμποδίζει τις απαιτούμενες αλλαγές.
• προβολή της αξίωσης για νέους πόρους, αποδεσμεύοντας παράλληλα και τους προηγούμενους χρηματικούς πόρους με την εκμηδένιση της σπατάλης για περιττούς διακανονισμούς και για
• πρόσβαση σε παροχές που δεν είναι απαραίτητα στους εκπαιδευτικούς σκοπούς εκμετάλλευση των ιδιωτικών πόρων επιτρέποντας ελεγχόμενο χρηματικό συμπλήρωμα των δημόσιων παροχών για την
• τριτοβάθμια εκπαίδευση και κινητοποιώντας την οικογενειακή υποστήριξη για τα δημόσια σχολεία.

87. Τα όργανα αλλαγής μπορούν να συμπεριλαμβάνουν:
α. στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας να δοθούν ουσιαστικές αρμοδιότητες για τη μελέτη σχεδίων και για τον απολογισμό των μεταρρυθμίσεων. Γι' αυτούς τους σκοπούς θα χρειάζεται ένα αρμόδιο/ικανό επιτελείο από επαγγελματικό προσωπικό.
β. Κέντρα αξιολόγησης και ένα αναδομημένο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο για την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων και τη βελτίωση των μεθόδων αξιολόγησης των μαθητών.
γ. ο καθορισμός των λειτουργιών ενός μεταρρυθμισμένου και αναζωογονημένου Υπουργείου, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με όρους που ενθαρρύνουν την αλλαγή και την ανάπτυξη. Εντός του Υπουργείου, ο Υπουργός θα βοηθείται από μια τακτική ομάδα εργασίας (task force) που θα αποσαφηνίζει και θα κατευθύνει το πρόγραμμα μεταρρύθμισης. Αυτή η ομάδα θα πρέπει να βρίσκεται υπό την εποπτεία της πολιτικής ηγεσίας αλλά παράλληλα θα πρέπει να έχει ένα πλήρες επιτελείο από τους απαραίτητους εμπειρογνώμονες και δεν θα πρέπει να θεωρείται ως πολιτικά εφήμερη ώστε να αντικαθίσταται με κάθε αλλαγή υπουργού.